«Βάστα καρδιά μου»

«Βάστα καρδιά μου»

Οδύσσεια υ, 18¹

Ο ανθρωποκεντρισμός των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων έγκειται στο ότι εστιάζουν εκείνοι την προσοχή τους στη θέληση του ανθρώπου, στις επιλογές, τις επιδιώξεις, τα συναισθήματα και τη λογική του, ως την κινητήρια πλέον δύναμη της ιστορίας του. Στα πλαίσια της αναζήτησής τους για τα κίνητρα των πράξεων του ανθρώπου, αρχίζουν να διαχωρίζουν τον εσωτερικό από τον εξωτερικό του κόσμο, τις ενδογενείς και εξωγενείς δυνάμεις που δρουν πάνω του, και θεωρούν τον άνθρωπο ως μία οντότητα τρόπον τινά αυτοκινούμενη. Όχι από τους θεούς (όχι μόνο από αυτούς), όχι από τη μοίρα (όχι μόνο από αυτή). Αναγνωρίζουν στον άνθρωπο τη δυνατότητα της επιλογής, και η επιλογή προϋποθέτει το δίλημμα, και η διλληματική κατάσταση σημαίνει την απαρχή της ψυχολογικής και συναισθηματικής εσωτερικής αναζήτησης για αυτόν.

Η προσπάθεια για την ερμηνεία της φύσης, των φαινομένων και των νόμων που τη διέπουν, οδήγησε στην ανάπτυξη της επιστήμης. Η προσπάθεια για τον προσδιορισμό της θέσης του ανθρώπου μέσα στη φύση οδήγησε στη φιλοσοφία. Ωστόσο, το κομμάτι της δεύτερης αναζήτησης, που αφορά στα εσωτερικά κίνητρα των πράξεων του ανθρώπου, καθυστέρησε χρονικά στην εξέλιξή του. Και ο λόγος γι’ αυτό είναι το ότι η αναζήτηση αυτή πήγε από έξω προς τα μέσα, από το γενικό στο ειδικό, από το όλο στο μέρος. Και πάλι αυτό οφείλεται στα δεδομένα της εποχής, στις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις και δομές της πόλης-κράτους και βεβαίως στις δυνατότητες του πνεύματος εκείνην ακριβώς την εποχή. Γιατί ισχύει ότι όλα εξελίσσονται. Και η εξέλιξη προϋποθέτει ένα αρχικό στάδιο και μια πρόοδο. Στην αρχαία ελληνική σκέψη βρισκόμαστε στο αρχικό στάδιο της ανακάλυψης του πνεύματος.

Το σπουδαίο βιβλίο της Jacqueline de Romilly «Βάστα καρδιά μου», αγγίζει ένα θέμα που δεν έχει ευρέως συζητηθεί ακόμα. Αυτό της ανάπτυξης της ψυχολογίας στα αρχαία ελληνικά γράμματα. Αποκαλύπτει το βαθύ θαυμασμό και σεβασμό της συγγραφέα για τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς αλλά και συμβάλλει στην απόδειξη της θέσης ότι: «Οι λέξεις μας, οι έννοιες μας, η συνείδηση του εαυτού μας, όλα εξελίσσονται». Ακολουθούν μερικά σύντομα αποσπάσματα για μία πρώτη άποψη για το βιβλίο.

“«Βάστα καρδιά μου» είναι η μετάφραση όσων λέει ο Οδυσσέας στον εαυτό του όταν κατέχεται από τον πειρασμό να σκοτώσει αμέσως τις άπιστες δούλες που τρέχουν να συναντήσουν τους Μνηστήρες¹. Αποτελεί το πρώτο κείμενο «ψυχολογίας», πάνω στο οποίο θα οικοδομηθεί η συνέχεια. Υπάρχει εδώ, στο έργο του Ομήρου, μια από τις σπάνιες στιγμές ηθικής κρίσης, αγωνίας, εσωτερικού διαλόγου.”

“Ο Όμηρος και γενικά οι Έλληνες συγγραφείς δεν ασχολούνταν τόσο να περιγράψουν και να αναλύσουν τα συναισθήματα, τις εσωτερικές συγκρούσεις, δηλαδή τον ψυχικό κόσμο. Μας περιγράφουν τη συμπεριφορά, μια πράξη, και μας αφήνουν να συμπληρώσουμε τις εξηγήσεις. Με άλλα λόγια, καλοί ψυχολόγοι είναι στο μέτρο που εικονίζουν σωστά τη συμπεριφορά των ηρώων τους, δεν ενδιαφέρονται όμως διόλου για την ψυχολογία ως περιγραφή της εσωτερικής ζωής.”

“Η τάση αυτή να καταφεύγουν σε γενικεύσεις, οποιεσδήποτε και αν είναι αρκεί να συνδέονται κατά κάποιο τρόπο με την κυρίαρχη ιδέα, αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό όλων των συγγραφέων που δοκιμάζονται με αυτόν το νέο τρόπο έκφρασης.”

“Το διάσημο βιβλίο του Bruno Snell, Die Entdeckung des Geistes (Η ανακάλυψη του πνεύματος), που δημοσιεύτηκε το 1948, έχει ακριβώς ως αντικείμενο να καταδείξει ότι στα ομηρικά έπη η εσωτερική ζωή του ανθρώπου δεν είχε ακόμα αναγνωρισμένη ύπαρξη: ο εσωτερικός και ο εξωτερικός κόσμος δεν διαχωρίζονταν και τον άνθρωπο τον συνέθετε μια πολλαπλότητα επιδιώξεων, λίγο ή πολύ εντοπισμένων στο σώμα του, χωρίς να αποτελούν πνευματική οντότητα.”

“Δεν πρέπει να φανταστούμε αυτή τη διεργασία της ανακάλυψης σαν ένα είδος συνεχούς προόδου που οδηγεί χωρίς ελιγμούς και εκτροπές από τον Όμηρο στην κλασσική ψυχολογία:

1. Η σημασία της συλλογικής ζωής μέσα στην ενότητα της πόλης είχε ως αποτέλεσμα να στρέψει την προσοχή σε μια εξίσου συλλογική ψυχολογία: ψυχολογία του πλήθους, των συνελεύσεων, των Αθηναίων, των Λακεδαιμονίων, των ολιγαρχικών ή των δημοκρατικών, των μαχητών, των νέων, των γέρων, των βαρβάρων (Θουκυδίδης, Ευριπίδης, Πλάτωνας).

2. Η ψυχολογία, είτε εφαρμόζεται στο άτομο είτε στην ομάδα, τείνει τον 5^ο αιώνα να διεκδικήσει τη θέση της ως καθολική επιστήμη. Δεν αναζητεί την πρωτοτυπία, τη λεπτότητα, το σύνθετο, αλλά τους βασικούς κανόνες που διέπουν την ανθρώπινη συμπεριφορά.”

“Θα έλεγε κανείς ότι, μιμούμενοι την ιατρική, οι Αθηναίοι του 5^ου αιώνα θέλουν να γνωρίσουν τους νόμους που διέπουν την ανθρώπινη ύπαρξη, να καθορίσουν τις ψυχικές νόσους, μια ψυχική υγιεινή, μια ανάλυση των κινδύνων και των μέσων για την αντιμετώπισή τους. Η υψηλή αυτή φιλοδοξία μεταφράζεται στο θετικό και καθολικό χαρακτήρα στον οποίο τείνει η τότε ψυχολογία.”

“Για να οδηγηθούμε στις επόμενες εποχές, θα πρέπει να ανακαλύψουμε ξανά το άτομο, την ποικιλία, τις αντιθέσεις, τις διαφορές. Παρασυρμένη από τον ίδιο τον ενθουσιασμό της, η Αθήνα θέλησε, όπως όλοι οι νεωτεριστές, να φτάσει κατευθείαν στα συμπεράσματα.”

¹Οδύσσεια, υ, 18. Στο ομηρικό κείμενο: «Τέτλαθι δή, κραδίη», που σημαίνει «άντεξε», «υπόμεινε», «κρατήσου», «βάστα» καρδιά μου.

Μ.Δ.