Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή

Man with a movie camera, 1929, Dziga Vertov
Μουσική επένδυση του φιλμ το 2003 από τους Cinematic Orchestra

Μία κοινωνική επανάσταση μπορεί να είναι ταυτόχρονα πολιτική, οικονομική και πολιτιστική. Η ρώσικη επανάσταση του ’17 έφερε μία συνολική ανατροπή στον παγκόσμιο συσχετισμό υπέρ των λαών και μια νέα προοπτική, απ’ την οποία ξεπήδησε σαν ποτάμι η λαϊκή έκφραση. Στην ίδια τη Σοβιετική ‘Ενωση, άλλοτε μέσα από τον πειραματισμό κι άλλοτε με πιο καθοδηγούμενο προσανατολισμό, αναπτύχθηκαν οι διάφορες μορφές τέχνης με πρωτοπόρο τρόπο, ύφος και μέσα.

Ο Ντζίγκα Βερτώφ (1896-1954) ήταν ο μεγάλος πρωτοπόρος του καθαρού κινηματογράφου. Στάθηκε ο δεύτερος και εντελώς αντίθετος του Αϊζενστάιν πόλος του κλασικού σοβιετικού κινηματογράφου. Το φιλμ του, Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή (1929), είναι ένα ντοκιμαντέρ στο οποίο βλέπεις την πραγμάτωση ενός άλλου οράματος. Κινηματογραφεί την ελπίδα, την αισιοδοξία και το θαυμασμό για έναν καινούριο άνθρωπο, σε μία διαφορετική καθημερινότητα, σε διαρκή επαφή με το συνάνθρωπο, με άλλη σχέση με τη μηχανή και τη δουλειά. Έναν άνθρωπο χαρούμενο που δημιουργεί. Μια κοινωνία που σφύζει από ζωή και ανθίζει. Δε φαίνεται και τόσο ουτοπική γιατί υπήρξε, μας δείχνει το φιλμ.

Πέρα από την αξία του φιλμ λόγω των ντοκουμέντων που διασώζει για την καθημερινή ζωή σε διάφορες πόλεις της Σ.Ε., κατέχει ξεχωριστή θέση στην ιστορία του κινηματογράφου λόγω της νεωτερικότητας στη δημιουργία του.

Το πρωτότυπο φιλμ είναι τελείως βουβό και προειδοποιεί από την αρχή το θεατή: «Απόσπασμα από ένα ημερολόγιο χειριστών κάμερας. Προσοχή θεατές: Αυτό το φιλμ είναι ένα πείραμα στην κινηματογραφική επικοινωνία πραγματικών γεγονότων, χωρίς τη βοήθεια σεναρίου, χωρίς τη βοήθεια του δράματος. Αυτή η πειραματική εργασία στοχεύει στο να δημιουργήσει μία αληθινά διεθνή γλώσσα του κινηματογράφου βασισμένη στον απόλυτο διαχωρισμό από τη γλώσσα του θεάτρου και της λογοτεχνίας.»

*(«…Κατά τον Βερτώφ που ήταν κι ένας θαυμάσιος θεωρητικός, ο κινηματογράφος δεν έχει ανάγκη απ’ τον μύθο για να υπάρξει. Δεν έχει ανάγκη ούτε καν απ’ τη σκηνοθεσία. Έτσι καταργεί με μια μονοκονδυλιά και τον σεναρίστα και τον σκηνοθέτη και προάγει στην πρώτη θέση τον φωτογράφο και τον μοντέρ. Τα υπόλοιπα τα κάνει μόνο του το «μηχανικό μάτι της κάμερας» αρκεί βέβαια  να υπάρχει κάποιος να τη βάλει μπροστά.
Στον κινηματογράφο κατά τον Βερτώφ η μόνη πραγματική δημιουργική δουλειά είναι αυτή του μοντάζ (ο Γουέλες θα επαναλάβει τον ίδιο, αφορισμό) όπου ο κινηματογραφικός χρόνος και ο κινηματογραφικός χώρος βρίσκονται κυριολεκτικά στη χούφτα του δημιουργού.

Αφού τα πάντα γίνονται στο μοντάζ, η ταινία δεν είναι παρά ένα «εργαστηριακό προϊόν» μια «ανθρώπινη κατασκευή» στην απόλυτη σημασία του όρου. (Ίδιες περίπου ήταν και οι απόψεις για την τέχνη των Ρώσων κονστρουκτιβιστών. και φουτουριστών της δεκαετίας του 20). Αφού τα πάντα στην τέχνη είναι δυνατό να’ ναι ανθρώπινες κατασκευές η παραδοσιακή αντίληψη για την τέχνη-έμπνευση, την τέχνη-μαγεία, την τέχνη-δημιουργία, την τέχνη-ταλέντο πρέπει να διαγραφεί δια παντός απ’ τα εγχειρίδια της αισθητικής. Ο Βερτώφ αντικαθιστά τους παρεξηγημένους και παρεξηγήσιμους όρους «ταλέντο» και «έμπνευση» με τις απλές και «καθόλου μεταφυσικές έννοιες- «δουλειά» και «σκέψη».

(…) Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή] Πρόκειται για μια ταινία που καταργεί όχι μόνο το σενάριο (δεν υπάρχει καν ούτε εκείνο το υποτυπώδες στόρι του Γκοντάρ) αλλά και κάθε λεκτική επεξήγηση (με διάτιτλους) και που αρνείται να προστρέξει στην επικουρία οποιουδήποτε μέσου που δεν είναι καθαρή εικόνα. (…) Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή είναι ο πρωταγωνιστής θα λέγαμε της ταινίας. (... ) Πρόκειται για μια κάμερα που σαρώνει τη ζωή οριζόντια και κάθετα, που μαζεύει στο «σακί» τα πάντα σημαντικά και ασήμαντα ενώ το «ξεσκαρτάρισμα» γίνεται στο εργαστήριο του μοντάζ.
Έτσι η ταινία γίνεται ένα μεγαλειώδες οπτικό (και μόνο οπτικό) ποίημα που όμοιο του δεν ξανάγινε ποτέ και που δείχνει τα μέγιστα και ακρότατα όρια μιας λεπτόλογης έκφρασης, αποκλειστικά οπτικής. (…) Η ταινία του πιο τολμηρού πειραματιστής της ιστορίας του κινηματογράφου δεν είναι παρά μια ηρωική συμφωνία φτιαγμένη με εικόνες αντί για ήχους. Μια συμφωνία ασύλληπτης ομορφιάς. ...»)

*(αποσπάσματα από κείμενα του Βασίλη Ραφαηλίδη  που δημοσιεύτηκαν στην εφ. Το Βήμα 8-4-1975 και 25-11-1975)